بسم الله الرحمن الرحیم
اللهم صل علی محمد و آل محمد و عجل فرجهم
معرفی اجمالی گروه «حکمت اسلامی و علوم طبیعی»
کدام طبیعیات؟
قبل از آنکه درباره گروه «حکمت اسلامی و علوم طبیعی» مؤسسه آموزشی پژوهشی نفحات سخن بگوییم، قدری درباره «طبیعیات» و «علوم طبیعی» توضیح دهیم تا معلوم شود منظور ما دقیقاً چیست؛
در تقسیم‌بندی مرسوم علوم، حکمت را به «حکمت نظری» و «حکمت عملی» تقسیم می‌کنند که حکمت نظری خود سه شاخه دارد: فلسفه اولی، ریاضیات و طبیعیات.
آنچه امروزه در طبقه‌بندی جدید علوم، تحت عنوان «علوم پایه» مانند زیست‌شناسی، فیزیک، شیمی و همچنین علوم کاربردی‌تری مانند پزشکی بحث می‌شود، در سنت تاریخی ما، بخشی از طبیعیات (علوم طبیعی) محسوب می‌شده است.
همچنین دسته دیگری از مباحث در تراث فلسفی اندیشمندان مسلمان یافت می‌شوند که به آن‌ها هم عنوان «طبیعیات» اطلاق می‌شود، اما این مباحث دیگر قسیمِ ریاضیات و فلسفه اولی نیستند، بلکه مباحثی هستند که در دل مباحث فلسفه اولی طرح می‌شوند و در واقع مسائلی هستند که به «هستی‌شناسیِ عالم ماده» با رویکرد و روش فلسفی می‌پردازد.
پس در اینجا ما با دو سنخ از مسائل مواجهیم که از هر دو با عنوان «طبیعیات» یاد می‌گردد:
۱. علوم پایه: مسائلی که به نوعی امتداد فلسفه محسوب می‌شوند و بر پایه‌ی مبانیِ فلسفی (هستی‌شناسیِ فلسفی) استوار شده و تکوّن یافته‌اند؛ مثل فیزیک، زیست و شیمی.
۲. هستی‌شناسیِ فلسفی: مباحثی که خودشان از سنخ مسائل فلسفی هستند و اساساً رویکرد و روش در آن‌ها همچون دیگر مباحث فلسفه اولی است؛ مباحثی مانند صورت و ماده، جزء لایتجزّی، تناهی ابعاد، حرکت و زمان.
اما متأسفانه طی سده‌های اخیر به دلایل علم‌شناختی و فرهنگیِ مختلفی همچون شکل‌گیریِ هیمنه‌ای از علوم تجربی جدید بر اثر پیشرفت‌های آن، در اشتباهی مخرّب، هر دو بحث مذکور از سنت علمی ما حذف شده و این مباحث دیگر در سیر تحصیلیِ مباحث فلسفی جایی ندارد؛ این امر موجب آسیب جدی و نقیصه، هم در محتوای مسائل فلسفی ما و هم در علوم تجربی جدید گشته است که امروزه تبعات آن در هر دو حیطه کاملاً مشهود است که تفصیل این تبعات مجال دیگری می‌طلبد.
به دلیل همین آسیب‌ها و نقیصه‌ها بود که طی دهه اخیر، ارتباطات میان‌رشته‌ای بین دانشکده‌های فلسفه و دانشکده‌های علوم تجربیِ دانشگاه‌های بزرگ دنیا از لحاظ کمّی و کیفی بسیار قوّت گرفته و در حال افزایش است. در ایران نیز - گرچه در اقلّیت - برخی مجامع دانشگاهی به اهمّیت این مسئله پی برده و در این عرصه فعّال شده‌اند. با این وجود متأسفانه نهاد رسمیِ حوزه علمیه و همچنین طلاب علاقمند به فلسفه، ورود جدی و منسجمی به این حوزه نداشته‌اند و اصلاً ضرورتی برای ورود به این عرصه احساس نمی‌کنند. مدرسه تابستانی «فلسفه و علوم طبیعی» که درشهریورماه ۱۴۰۱ به همّت مؤسسه آموزشی پژوهشی نفحات برگزار شد، در راستای تبیین همین ضرورت بود.
درباره گروه «حکمت اسلامی و علوم طبیعی»
با توجه به دغدغه‌های موجود و اهداف مؤسسه، گروه علمی «حکمت اسلامی و علوم طبیعی» در سال ۱۴۰۱ فعّالیت خود را آغاز کرد و تعدادی از طلاب علاقمند مشغول به فعالیت در این عرصه شدند. امسال نیز این مؤسسه برای دومین سال پیاپی در نظر دارد از میان طلاب علاقمند و مستعدّ، افرادی را جذب نماید.
یک: اهداف
می توان اهداف کلان این گروه علمی را در قالب نمودار زیر نمایش داد:
۱. فهم عمیق طبیعیات قدیم در تراث فلسفی
الف. روش‌شناسی فیلسوفان در طبیعیات
۱. میزان و چگونگیِ دخالت تجربه
۲. روش استفاده از عقل و مبانی عقلی
۳. روش بهره‌مندی از وحی و نقل در کاوش‌های طبیعی
ب. سنجشِ سازگاری طبیعیات قدیم با علوم بنیادین
ج. نسبت زاویه‌دیدِ طبیعیات قدیم و مباحث فنّاورانه
۲. شناخت رویکرد علوم طبیعی جدید نسبت به طبیعت
الف. بررسی مختصات معرفت‌شناختی و روش‌شناختی علوم جدید (مثل: واقع‌نمایی الگوی شناختیِ علوم جدید، فرصت‌ها و آسیب‌های طبیعت‌گراییِ روش‌شناختی، فاعل بالتسخیر یا فاعل بالقسر بودنِ علوم جدید و...)
ب. تحلیل مناسبات «تکنولوژی» و مبانی فلسفی
ج. بررسی مناسبات علوم طبیعی جدید و علوم بنیادین
۱. تحلیل مبانی فلسفیِ علوم طبیعی جدید (تعارض‌ها و تناسب‌ها)
۲. بررسی امتداد نگرش‌های جدید در انسان‌شناسی و...
۳. بسترسازی برای تکوین علوم طبیعیِ دین‌بنیان
الف. دستیابی به روش متین و صحیح کاوش در علوم طبیعی
ب. دستیابی به اصول اساسی و خطوط کلّی فرایند ایجاد علوم طبیعیِ دین‌بنیان
ج. احصاء مبانی علوم طبیعیِ دین‌بنیان
۱. مبانی معرفت‌شناختی
۲. مبانی هستی‌شناختی
۳. مبانی روش‌شناختی
د. تدوین «الگوی پژوهش دین‌بنیان در علوم طبیعی» با هدف امتدادبخشی به مبانی فلسفی در ساحت این علوم.
۴. گفتمان‌سازی و جریان‌سازی
الف. بازگشت طبیعیات به دامن فلسفه در منظومه علوم توحیدی و اسلامی.
ب. فراهم کردنِ امکان گفت‌وگو و هم‌زبانی با اندیشه‌های جدید دنیا.
دو: محتوای دوره
ورود مستحکم و جدی در این حوزه و مواجهه‌ی محقّقانه با مسائل این عرصه، مستلزم این است که از طرفی افراد بر تراث علمیِ سنّت اسلامی مسلّط باشند و از طرف دیگر نسبت به علوم تجربیِ جدید و پیشرفت‌های این علوم فهم دقیق و خوبی تحصیل کنند. لذا برنامه گروه، در دو سرفصل کلّی پی‌گیری می‌شود:
۱. آشنایی با «تراث علمی» که شامل مباحث فلسفی، عرفانی، آیات و روایات در حوزه علوم طبیعی می‌شود.
۲. آشنایی با «علوم تجربی جدید (ساینس)» با رویکرد فلسفی که عمدتاً شامل علوم پایه یعنی ریاضیات، فیزیک، شیمی و زیست‌شناسی می‌شود.
البته قاعدتاً مباحث و پیش‌نیازهای دیگری نیز مانند آشنایی با فلسفه‌های غربی، آشنایی با فلسفه‌‌ی علم، تمحّض بر برخی مباحث منطقی و غیره وجود دارد که در برنامه‌های گروه لحاظ شده است.
دو: برنامۀ اجراییِ دوره
- برای فعالیت در گروه در هفته حدود ۸ ساعت کار علمی نیاز است که بخشی از آن جلسه علمی حضوری (اعمّ از مباحثه و گفت‌وگوی علمی) است که مسبوق به مطالعات تخصصی و یا استماع صوت درس توسط اعضای گروه است. مباحث بر اساس سرفصل‌های تعیین‌شده پیش می‌روند. (در بسیاری از سرفصل‌ها انتخاب استماع صوت، مراجعه به شرح و... به تشخیص خود افراد است.)
- زمان تشکیل جلسات با هماهنگی و انتخاب خود اعضاء گروه تنظیم می‌شود.
- بنای اصلی دوره بر پژوهش‌محور بودنِ برنامه‌ها است و برگزاریِ کلاس‌های درسی و آموزشی جزء برنامه اصلی نیست؛ اما با توجه به جدیدبودن برخی مباحث و نیاز به استاد برای آشنایی متقن با آن مباحث، به اقتضای نیاز در هر برهه، کلاس‌های آموزشی برای برخی سرفصل‌ها برگزار می‌گردد.
- رسالت اصلی این گروه در گام اوّل «تربیت پژوهش‌گر» است، نه ارائه موضوعات پژوهشی و انجام پژوهش بالفعل توسط پژوهشگران. یعنی در قدم اوّل حوزه علمیه نیازمند طلاب فلسفه‌خوانی است که آمادگیِ ورود به عرصه‌ی «طبیعیات» با هدف رفع کاستی‌ها و خلأهای علمی ناشی از حذف این مباحث از سنت فلسفی را داشته باشد. بنابراین فعلاً برنامه دوره بر اساس این دغدغه طراحی شده است. (از این‌رو مؤسسه تعهّدی نسبت به حمایت مالی از پژوهشگران محترم ندارد.)
- با توجه به تازه‌بودن این عرصه و فقدان تجربه آموزشی و پژوهشیِ کافی، امکان تغییر در سرفصل‌ها متناسب با پیشرفت گروه‌ها و بر اساس نقاط ضعف و قوّت وجود دارد. در واقع یکی از اهداف مؤسسه از تشکیل این گروه، تکوین سیر آموزشی و پژوهشی‌ای روشمند و دقیق برای حرکت علمی در این عرصه است.
توجه: شرط دعوت به مصاحبه، استماع چهار صوت زیر از دوره "مدرسه تابستانه حکمت اسلامی و علوم طبیعی" است که دو صوت مربوط به ارائه بحث توسط حجت‌الاسلام والمسلمین استاد احسان کرمانشاهانی پیرامون ضرورت ورود به مباحث طبیعیات و دو صوت مربوط به حجت‌الاسلام والمسلمین استاد علی امینی‌نژاد پیرامون چیستی طبیعیات فلسفی است.
